دژاوو یا آشناپنداری چیست؟

این احساس که رویدادی که اکنون برای شما رخ داده است، عینا تکرار واقعه‌ای است که قبلا برای شما اتفاق افتاده، را برخی از ما تجربه کرده‌ایم. به چنین حالتی دژاوو می‌گویند. یعنی ما در موقعیتی جدید قرار می‌گیریم، اما یک لحظه به خودمان می‌گوییم من قبلا این‌جا بوده‌ام! در چنین لحظه‌ای دژاوو یا آشناپنداری اتفاق افتاده است.

دژاوو چیست؟

دژاوو (deja vu) یک واژه فرانسوی به معنی “از پیش دیده شده” است، که به آن آشناپنداری نیز می‌گویند.

دژاوو عبارت است از، احساسی که گویی شما صحنه، فرد و یا شیئی را قبلا دیده و تجربه کرده‌اید، در حالی کـه برای نخستین بار است که با آن مـواجه می‌شوید.

این احساس آشنایی عجیب و غریب معمولاً با بهت و ترس نیز همراه است و درحین واقعه تجربه می‌گردد و نـه پیـش از آن.

۷۰ درصد افراد جهان حداقل یک بار در طول زندگی خـود چنین پدیده‌ای را تجربه کرده‌اند.

بیش از ۴۰ نظریه در رابطه با علت پیدایش این پدیده مطرح گردیده اسـت. حـالت آشناپنداری، معمولا بین ۱۰ تا ۳۰ ثانیه به طول می‌انجامد. اصطلاح دژاوو برای نخستین بار توسط امیل بویراک در سال ۱۸۷۶ میلادی مطرح گردید. حقیقت این است که هنوز هیچ کس علت واقعی بروز این حس را نمی‌داند.

چه کسانی بیشتر از بقیه دچار دژاوو می‌شوند؟

بچه‌ها بیشتر از بقیه دچار این حس می‌شوند. تعداد بسیار اندکی از افراد، نخستین بار قبل از سن ۶ سالگی دژاوو را تجربه کرده‌اند. خیلی‌ها هم می‌گویند نخستین بار قبل از ۱۰ سالگی دچار این حالت شده‌اند. مهم‌ترین دلیل اینکه نخستین تجربه‌ی دژاوو در بعضی بچه‌ها کمی طول می‌کشد، این است که باید متوجه بشوند این احساس آشناییِ وضعیت که دارند، واقعا قوی‌تر از آن چیزی است که باید باشد یا نه. خیلی از بچه‌های کوچک‌تر، نمی‌توانند این احساس را به‌خوبی درک کنند.

وقتی به سن ۱۵ تا ۲۵ سالگی می‌رسید، احتمالا خیلی بیشتر از آن‌چه بعد از این سنین اتفاق می‌افتد، دچار دژاوو می‌شوید. تعداد دفعات دژاوو بعد از ۲۵ سالگی، مدام کمتر می‌شود. این مسئله برای محققان سوال‌برانگیز است، چون تصور کلی آن‌ها این است که مشکلات ذهنی، با بالا رفتن سن بیشتر می‌شوند؛ همین مسئله، نکته‌ی بسیار مهمی درباره‌ی آشناپنداری به ما یاد می‌دهد و آن این که دژاوو اصلا مشکل ذهنی نیست.

رویداد این حالت، در واقع نشانه‌ی ذهن سالمی است که می‌تواند هشدارهای آشنایی را که صحیح نیستند، تشخیص بدهد. شاید آن چه در سنین بالای ۲۵ سال رخ می‌دهد، این است که فرد در تشخیص هشدارهای آشناییِ ناصحیح مشکل پیدا می‌کند و در حقیقت آن‌ها را باور می‌کند. البته دلایل دیگری هم برای کمتر شدن تعداد تجربه‌های دژاوو در سنین بالای ۲۵ سال مطرح شده‌اند.

انواع دژاوو

۱- آشناپنداری تداعی‌گر

مورد اول، در افراد سالم روی می‌دهد. این حالت هنگامی که شما چیزی را می‌بینید، می‌شنوید و یا می‌بویید، احساسی را در شما پدید می‌آورد، که در آن چیز‌هایی که پیشتر دیده، شنیده و یا بوییده‌اید را برایتان تداعی می‌کند.

این نوع دژاوو یک تجربه مبتنی بر حافظه است و مراکز حافظه در مغز مسئول پیدایش آن هستند.

۲- آشناپنداری بیولوژیکی

مورد دوم، در افراد مبتلا به صرع لوب گیجگاهی روی می‌دهد. این بیماران معمولا درست پیش از تجربه تشنج، دژاوو را تجربه می‌کنند. این نوع با نوع قبلی به طور واضح و بارزی متفاوت است. فردی که دژاوو بیولوژیکی را تجربه می‌کند، به واقع باور دارد که این شرایط را عینا در گذشته تجربه کرده است، و نه یک احساس لحظه‌ای که فوراً ناپدید می‌شود.

حالات مختلف دژاوو

Déjà vécu:

Déjà vécu معمولا «قبلا زندگی شده» ترجمه می‌شود و به معنی آن است که شخص تصور می‌کند بازه‌ای از زمان را که فعلا می‌گذراند، قبلا با همه جزئیات تجربه کرده است.

در یادداشت‌های چارلز دیکنز به این نوشته‌ها در مورد Déjà vécu برمی‌خوریم:

«همه، حس و حالی را تجربه کرده‌ایم که گاهی سراغ ما می‌آید ، که در آن حس می‌کنیم آن‌چه را در حال گفتن و یا انجام  دادنش هستیم، قبلا در زمان دوری گفته‌ایم و انجام داده‌ایم، یا اینکه محیط اطرافمان را با همان چهره‌ها، اشیا و شرایط قبلا تجربه کرده‌ایم، و یا اینکه می‌دانیم بعد از یک سخن، چه حرفی خواهیم زد، چرا که آن حرف‌ها را به یاد می‌آوریم!»

Déjà senti

Déjà senti را می‌توان «قبلا حس شده» ترجمه کرد ، بر خلاف Déjà vécu در Déjà senti حس و حال تجربه قبلی شرایط، فقط به صورت موقت در یک شخص حس می‌شود.

نخستین بار دکتر John Hughlings Jackson درسال ۱۹۸۹ در یادداشت‌های پزشکی‌اش در مورد یک شخص مبتلا به صرع قسمت گیجگاهی مغز temporal lobe or psychomotor epilepsy، این حالت را توضیح داده است. با گذشت مدتی حتی در حد چند دقیقه از تجربه چنین حالتی، دیگر آن اشخاص همان حس و حال قبلی را در مورد اتفاق افتادن قبلی حوادث و تجربیاتشان نخواهند داشت.

Déjà visité

Déjà visité را «قبلا ملاقات شده» ترجمه می‌کنند. این حالت شایع نیست و در آن شخص برای مثال می‌تواند راهش را در شهر یا محلی که قبلا به آن نرفته است، پیدا کند. Déjà visité با Déjà vécu از این لحاظ تفاوت دارد که در آن شخص در موردجزئیات جغرافیایی و مشخصات سه بعدی محل جدید، صحبت می‌کند.

به احتمال زیاد در این مورد قبلا در روزنامه‌ها و صفحات حوادث مجله‌ها چیزهایی خوانده‌اید و متحیر مانده‌اید که این حرف‌ها راست هستند یا دروغ. بعضی‌ها رؤیاها، تناسخ و یا سفرهای روح در خارج بدن را توجیه آن می‌دانند ولی پژوهشگران خواندن جزئیات دقیق جغرافیایی یک محل را توجیه‌‌کننده آن می‌دانند.

فرضیه‌هایی برای توجیه دژاوو

تا به حال علت واقعی دژاوو مشخص نشده است، اما شاید بیش از 40 فرضیه برای توجیه این پدیده مطرح شده است که در ادامه به برخی از جالب‌ترین و محتمل‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم:

1- دژاوو جهان‌های موازی

یکی از فرضیه‌هایی که در این مورد مطرح است، فرضیه جهان موازی است. این فرضیه بیان می‌کند که آدم‌ها در جهانی موازی قبل از این، در حال زندگی و تجربه همین وقایع هستند و در گذشته نیز همین تجربه‌ها را داشتند.

2- محرک‌های محیطی

فرضیه دیگر این است که محرک‌های محیطی ایجاد کننده این مسئله در فرد به شمار می‌روند. مثل بوی به خصوص یک محیط با ویژگی‌های خاص، یا یک تصویر خاص که ایجاد کننده آن است. اما زمانی که فرد در یک محیط فاقد محرک قرار گرفته و باز دچار آشناپنداری می‌شود، اعتبار این فرضیه از دست می‌رود.

3- اشکال در کدبندی مغز

طبق این فرضیه زمانی که مغزتان در تلاش است و می‌خواهد رویدادهای جدید را کدبندی و دسته بندی کند تا راحت‌تر به حافظه بلند مدت انتقال یابند، گاها دچار تاخیر و اشتباه می‌شود؛ یعنی در فرآیند انتقال داده‌ها، مغز به اشتباه فرض می‌کند که اتفاق مورد نظر را در گذشته تجربه کرده است، در حالی که واقعیت ندارد. این اشتباه ممکن است به دلیل دائمی بودن فرآیند انتقال داده‌ها رخ دهد.

4- بازشناسی مبتنی بر آشنایی

بازشناسی مبتنی بر آشنایی، به دو شکل صورت می‌گیرد:

1- احساس آشنایی

2- تجدید خاطره

تجدید خاطره زمانی اتفاق می‌افتد که در گذشته یک اتفاقی رخ داده و آن را تجربه کرده‌اید. حال دوباره در آن موقعیت قرار می‌گیرید. اما بازشناسی بر اساس احساس آشنایی متفاوت است. زمانی که با یک پدیده روبه‌رو می‌شوید که آن را می‌شناسید، اما نمی‌دانید در گذشته در چه وضعیت و چه شرایطی، کجا و چگونه با آن روبرو شده‌اید و هر چقدر درباره جزئیات آن رخداد فکر می‌کنید، کمتر به نتیجه می‌رسید. در هر صورت تئوری بازشناسی براساس آشنایی با بهره گیری از تست‌های روان شناسی تایید شده است. اما این که پدیده آشناپنداری با آن مرتبط باشد، کاملا مشخص نیست.

5- رویاهای آگاهی دهنده از دژاوو

فرضیه رویاهای آگاهی دهنده مدعی این مسئله است که آدم‌ها قبل از وقوع امری آن را در خواب می‌بینند. مخصوصا برخی از وقایع خاص یا تلخی که اتفاق می‌افتد. به طور مثال ممکن است شما صحنه‌ای از یک مسیر ناآشنا را در خواب دیده باشید. زمانی که در آن قرار می‌گیرید، احساس کنید که آن جاده را دیده‌اید و آن را در ذهن خود مرور کنید. این به علت رویای پیش آگاهانه است که برای شما اتفاق می‌افتد.

6- ناخودآگاه نیمه کاره

فرضیه بعدی برای توجیه علت آشناپنداری، بازشناسی درک وقایعی است که در ناخودآگاه شما نشات گرفته است. اما این محرک در ضمیر ناخودآگاه راه پیدا نکرده و شکل گیری نیمه کاره در ناخودآگاه داشته است. این تئوری می‌تواند یکی از علت‌های پدیده آشناپنداری باشد.

7- تناسخ روح

تناسخ روح مدعی است که روح انسان قبل از تولد جسمی که در حال حاضر موجود است، در بدن شخص دیگری بوده است. اما باور این مسئله به این معنا است که قبول کنید هیچ خاطره‌ای از زندگی قبلی خود ندارید. تناسخ گرایان بر این باورند که اگر تجربه‌ای آشنا از قبیل بو، تصویر و یا مکان و موقعیتی در نظرشان آشنا بود، مربوط به زندگی پیشین آن‌ها می‌شود. در کل این تئوری یک تئوری اعتقادی است و به همین علت از نظر علمی نمی‌توان به اثبات آن دست پیدا کرد.

دژاوو بیشتر در چه موقعیت‌هایی اتفاق می‌افتد؟

آشناپنداری برای همه اتفاق نمی‌افتد اما برای برخی ممکن است تبدیل به یک عادت شود. طبق مشاهدات افراد در شرایط زیر بیشتر دچار دژاوو می‌شوند.

1- قرار گرفتن در معرض استرس و فشارهای روانی

استرس عامل تشدید کننده آشناپنداری محسوب می‌شود. فردی که دچار فشارهای روانی مکرر، استرس و تنش روانی و… باشد احتمال بروز دژاوو در او بالا می‌رود. برای کاهش این پدیده بهتر است به دنبال درمان استرس و اضطراب خود باشید.

2- هنگام سفر

افرادی که دائم در حال سفر هستند، مانند توریست‌ها، تاجرین، خلبان‌ها و… با احتمال بیشتری دچار آشناپنداری می‌شوند. شاید این اتفاق به این خاطر باشد که این افراد در محیط‌های مختلف بیشتر قرار می‌گیرند و شباهت موقعیت‌ها باعث می‌شود احساس کنند که قبلا در آن جا بوده‌اند.

3- تحصیل

افرادی که دارای تحصیلات بالاتری نسبت به بقیه هستند، احتمالا بیش از افراد دیگر مبتلا به آشناپنداری می‌شوند. هم‌چنین افرادی که سطح اجتماعی آن‌ها بالاتر از دیگر افراد جامعه است، بیشتر دچار این پدیده می‌شوند.

نتیجه گیری

دژاوو تجربه‌ی غیرعادی و جالبی است که احساس می‌کنیم چیزی یا جایی بسیار آشناست، اما در عین حال می‌دانیم که نباید آن‌قدر هم برایمان آشنا باشد. آزمایش دژاوو در افراد بسیار دشوار است و هنوز هم به‌طور دقیق و قطعی نمی‌دانیم چه چیزی باعث این حالت می‌شود.